1دستگاه شور:در ميان دستگاه هاي ايراني شور از همه بزرگتر است.زيرا هر يك ازدستگاه هاداراي يك عده آوازهاوالحان فرعي ست ولي شور غير از آوازهاي فرعي داراي ملحقاتيست كه هريك به تنهايي استقلال دارد.آوازهاي مستقلي كه جز شور محسوب مي شوندو هريك مستقل هستند.عبارت است از:

ابوعطا/افشاري/بيات ترك/دشتي/كردبيات

متعلقات(مايه ها)

آواز ابوعطا

آواز دشتي

آواز افشاري

آواز بياترك (گاه بيات زند نيز براي اشاره به اين آواز به كار برده مي شود)

كرد بيات يا بيات كرد

گوشه هاي رديفي اين دستگاه:

در آمد اول/ درآمد دوم /درآمدسوم (كرشمه)/درآمد چهارم (گوشه رهاب)/درآمد پنجم(اوج)/درآمد ششم (ملانازي)

نغمه اول/نغمه دوم/ سلمك /زيركش سلمك/گلريز/مجلس افروز/عزال/صفا/بزرگ/كوچك/دوبيتي/خارا/قجر/فرود/حزين

شورپايين/گريلي/رضوي/شهناز/قرچه/شهنازكت(عاشق كش)/ضرب اصول/رنگ شهر آشوب

2-دستگاه سه گاه:اين دستگاه بيشتر براي بيان احساس غم و اندوه كه به اميدواري مي گرايد معروف است به روايتي ديگر ازاستاد عي اف كمانچه نواز بزرگ آذربايجان سه گاه مانند يك بچه يتمي مي مانند كه در كونجي خلوت گزيده و مي گريد

گوشه هاي اين دستگاه عبارت است از:درآمد/مويه/زابل/مخالف/نغمه/ پيش زنگوله/ زنگوله/ زنگ شتر/تخت طاقديس/شاه ختايي

البته حالت اين دستگاه در همه جا ثابت نيست و بويژه در مخالف بسيار با شكوه است

گوشه مخالف بر درجه ششم گام تاكيد داردو ميتوان از اين گوشه براي مركب نوازي به اصفهان استفاده كرد.

3-دستگاه چهارگاه:

اين دستگاه، از نظر علم موسيقي يکي از مهم‌ترين و زيباترين مقامات ايراني است. گام آن مانند شور و همايون، پايين رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده مي‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. يعني مي‌توان گفت که اين گام، مخلوطي از گام سه‌گاه و همايون است و اگر نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنيم، تبديل به چهارگاه مي‌شود.

در گام چهارگاه هميشه دو علامت نيم پرده برشو و دو علامت ربعي فرو شو با هم وارد شده‌اند و فواصل درجات اين گام نسبت به تونيک عبارت‌اند از: دو نيم‌ بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نيم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ‌هاي آن هم با يکديگر برابرند. نت شاهد (تونيک) اين دستگاه نيز در راست کوک «دو» است. حالت آغازين درآمدهاي چهارگاه، با نت «لا» بسيار واضح و مشخص است و به اين وسيله به راحتي مي‌توان آن را از ساير گام‌ها تشخيص داد.

از ميان مقامات ايراني و به خصوص موسيقي مشرق زمين، شور، سه‌گاه و چهارگاه هستند که از اين ميان، مقام چهارگاه از همه مهم‌تر است. چهارگاه را گامي کاملاً ايراني و خالص مي‌دانند. اين گام با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است. سوم بزرگ مانند گام بزرگ است (دانگ‌هايش مثل گام بزرگ (ماژور) مساوي بوده و فاصله? آخر آنها نيم پرده است) و همين طور فاصله? هفتم آن مانند هفتم گام بزرگ است و فاصله? محسوس تا تونيک نيم پرده مي‌باشد.

از طرف ديگر اين چهارگاه با گام کوچک (مينور) نيز ارتباط دارد و به طريقي تمامي گام‌هاي مختلف در يک جا جمع شده‌اند و بهترين صفات هر گام را انتخاب کرده تا گام چهارگاه را با صفات عالي تشکيل دهد. گام چهارگاه هم از نظر آوايي و هم گوشه‌هاي مشترک، شباهت زيادي با گام سه‌گاه دارد.

چهارگاه در گوشه زابل، کمي به اوج مي‌رود. اين گوشه با وجود اينکه نت شاهد و ايست ثابتي ندارد، ولي از حالت ريتميک و ضربي بالايي برخوردار است ولي از اين نظر، هيچ وقت به پاي گوشه مخالف نمي‌رسد. مخالف اوج زيبايي چهارگاه است. حصار گوشه‌اي است که در عين زيبايي، کمي از نظر کوک براي نوازندگان به خصوص سنتورنوازان، مشکل‌ساز مي‌شود. زيرا براي اجراي اين گوشه در ادامه رديف چهارگاه، بايستي نت «فا» را ديز کوک کرد (البته در راست کوک). يعني نت فا، نيم پرده زير مي‌شود. اين گوشه تا حدودي معادلات چهارگاه را به هم مي‌ريزد و براي اينکه بتوان به ادامه رديف پرداخت، بايستي فرودي مجدد به درآمد داشته باشيم. گوشه منصوري نيز معمولاً پايان بخش دستگاه چهارگاه است. حالات کرشمه، بسته نگار، حزين و زنگ شتر، به زيبايي در تمام چهارگاه، خودنمايي مي‌کنند.

آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملي از تمام حالات و صفات موسيقي ملي ماست. چرا که درآمد آن مانند ماهور، موقر و متين است و شادي و خرمي خاصي دارد. در ضمن آواز زابل در همه دستگاه‌ها و در اينجا حزن و اندوه دروني در آواز ما دارد. آوازي نصيحتگر، تجربه آموز و توانا مانند همايون دارد و آواز مويه و منصوري غم انگيز و حزين است. پس اين دستگاه نيز به دليل کمال خود هم گريه و زاري مي‌کند و هم شادي مي‌آفريند و گاهي مسرور و شادمان است و گاهي نيز غم‌انگيز و دل‌شکسته و با توشه‌اي از متانت و وقار عارفانه شرقي.

اما روي هم رفته چهارگاه را مي توان دستگاهي محسوب کرد که مانند پيري فرزانه داراي روحي بلند و عرفاني است و احساسات عالي انساني را در کنار خصايص و محسنات انساني صبور و شکيبا داراست. از ناکامي‌ها و نااميدي‌ها اشک غم مي‌ريزد و در شادي‌ها و خوشي‌ها اشک شوق و سرور. اين دستگاه، بهترين گزينه براي ساخت قطعات و تصانيف ملي ميهني و حماسي است به طوري که به زيبايي مي‌تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذيري را در شنونده به وجود آورد. نوازندگي در اين دستگاه با هر يک از سازهاي ايراني، زيبايي خاص خود را دارد ولي هنگامي که تارنوازي به اجراي چهارگاه مي‌پردازد، چيز ديگري است.

از گوشه هاي اصلي اين دستگاه مي‌توان به موارد زير اشاره کرد: درآمد، بدر، پيش زنگوله و زنگوله، زابل، حصار، مخالف، مغلوب، ساز بانک، حدي، پهلوي و منصوري.

4-دستگاه نوا

اين دستگاه در گذشته جزئي از دستگاه شور بوده است. دستگاه نوا را آوازى در حد اعتدال که آهنگى ملايم و متوسط، نه زياد شاد و نه زياد حزن‌انگيز دارد، مي شناسند. نوا يک از دستگاه‌هايي است که به ندرت توسط اساتيد اجرا مي‌شود و آوازخوانان جوان بيشتر به سمت شور و متعلقات آن (به علت سادگي و روان‌تر بودن) تمايل دارند. بسياري از اساتيدي هم که اين دستگاه را اجرا کرده‌اند، آن اثر تبديل به يکي از ماندگارترين آثار آنان شده است. مانند چهره به چهره محمدرضا لطفي، ني‌نوا حسين عليزاده، نوا و مرکب خواني شجريان(مشكاتيان) و دود عود پرويز مشکاتيان. هر چند که بعضي از اساتيد مثل علينقي وزيري و روح‌الله خالقي، نوا را مشتق از شور شناخته‌اند، اما اين دستگاه داراي تفاوت در نت شاهد و ايست و همچنين شخصيت مستقل آوازي با شور و مشتقات آن مي‌باشد.

5-دستگاه همايون

به دليل استفاده از يک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پايين رونده دستگاه همايون منحصر به فردترين دستگاه موسيقي ايراني به شمار مي‌رود. مقايسه ساير دستگاه‌هاي موسيقي ايراني با موسيقي ديگر ملل و خصوصاً کشورهاي هم‌جوار تشابه و يکسان بودن ريشه برخي را نشان مي‌دهد. اما اين مطلب در مورد دستگاه «همايون» صادق نيست.

دستگاه همايون و يا به تعبيري «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آميز خود گوشه‌هاي متعددي دارد که گوشه «بيداد» اوج اين دستگاه تلقي مي‌شود.

آثار ارزشمندي از موسيقي ايراني در سده قبل در اين دستگاه ساخته و اجرا شده‌اند. «رنگ فرح» از جمله اين آثار است.

 

از لحاظ مرکب خواني اين دستگاه به دستگاه‌هاي سه‌گاه و شور ارتباط دارد و وسعت اين دستگاه را بيشتر مي‌کند.

يکي از آوازهاي ايراني که اسم آن در کتب موسيقي هست آواز اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاه همايون دانسته‌اند. يکي ديگر از آوازهايي که از متعلقات دستگاه همايون است، آواز شوشتري است. فواصل پرده‌ها در اين دستگاه به صورت زير است:

سل(بکار).لا(کرن).سي(بکار).دو(بکار)ر(بکار)مي(بمل).مي بم(کرن).فا (بکار).

نت شروع اين دستگاه به طور معمول «فا» است. البته اين دستگاه در کوک‌هاي ديگري با نام‌هاي همايون «دو» و «رِ» نيز نواخته مي‌شود. در رديف مرحوم کريمي از شوشتري به عنوان يکي از گوشه‌هاي اين دستگاه نام برده شده است. گوشه‌هاي رديفي اين دستگاه عبارت‌اند از:

چهارمضراب
درآمد اول
درآمد دوم: زنگ شتر
مواليان
چکاوک
طرز
بيداد
بيداد کت
ني‌داود
باوي
سوز و گداز
ابول چپ
ليلي و مجنون
راوندي
نوروز عرب
نوروز صبا
نوروز خارا
نفير
فرنگ و شوشتري گردان
شوشتري
جامه‌دران
راز و نياز
ميگلي
موالف
بختياري با موالف
عزال
دناسري
رنگ فرح
همچنين آلبوم بيداد استاد شجريان با آهنگ‌سازي استاد مشکاتيان از جمله آهنگ‌هايي است که در اين دستگاه ساخته شده است.

6-دستگاه ماهور

دستگاه ماهور يکي از گسترده‌ترين دستگاه‌هاي موسيقي ايراني است و در رديف‌هاي گوناگون در حدود ?? گوشه دارد. دستگاه ماهور به علت حالت و ملودي رواني که دارد اغلب به صورت موسيقي شاد در جشن ها و اعياد نواخته مي شود. اين دستگاه داراي گوشه هاي متنوعي است که با مقام هاي کاملاً متفاوت در سه بخش بم، مياني و زير اجرا مي شود. ناگفته نماند تمام گوشه ها به وسيله? فرود به درآمد رجعت مي کنند.

 

 ماهور «دو»
ماهور دو، ماهوري است که گام آن از دو شروع مي‌شود. يعني نت شاهد آن دو مي‌‌باشد و در تار وسه تار با کوک دو سل دو دو نواخته مي‌شود. در ماهور دو همه پرده‌ها بکار(البته اشاره به اين مطلب مهم است که زماني از کلمه بکار استفاده ميکنيم که نتي قبلا علامتي ديگر مثل ديز يا بمل و ... داشته و الان بي علامت ميباشد.پس استفاده کلمه بکار در اينجا اشتباه ميباشد.) هستند يعني دو – ر – مي‌‌– فا - سل – لا - سي – دو.

 

 

 ماهور «ر»
براي ويلن و کمانچه معادل آن ماهور «ر» مي‌‌باشد که شاهد آن نت «ر» است و نت «دو» نيز ديز مي‌‌شود.

 گوشه‌هاي اصلي و زير مجموعه‌هاي آنها

درآمد : ( نت شاهد آن نت اول گام است يعني «دو»)
گوشه گشايش(داد) : ( نت شاهد آن نت دوم گام است يعني «ر»)
گوشه شکسته : ( نت شاهد آن نت پنجم گام است يعني «سل»)
گوشه دلکش : ( نت شاهد آن نت پنجم گام يعني سل است )
گوشه عراق : ( نت شاهد آن نت هشتم گام يعني دو است )
گوشه راک: (شاهد و ايست آن نت دو يک اکتاو بالاتر از شاهد و ايست درآمد است)
گوشه فيلي: (شاهد آن فاصله درست پنجم بالاتر از درآمد يعني «سل» مي باشد و ايست آن مي کرن که البته درصورت بازگشت به ماهور ايست آن مطابق با ايست ماهور خواهد بود)

 گوشه‌هاي ريتميک
کرشمه
مجلس افروز
خسرواني
چهار پاره
زنگوله

7-دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه نام يکي از هفت دستگاه موسيقي سنتي ايراني است.

 

دستگاه راست پنج گاه را ميتوان يكي از دستگاههاي بسيار قديمي ناميد. اين دستگاه بسيار شبيه به ماهور ميباشد و بايد گوش نوازنده ويا خواننده بسيار دقيق و آشنا به اين دستگاه باشد. تفاوت اين دستگاه با ماهور اين است .كه:بر خلاف بعضي از موزيسينا و يا خوانندگان معتقدند ماهور تحريرهاي بالارونده و وراست پنجگاه پايين رونده است بايد بگويم ماهور اكثرا برروي نت "فا"و پنجگاه بر روي نت "سل" تاكيد دارد وتفاوت عمده اين دو دستگاه در گوشه پروانه هستش يعني در دستگاه پنجگاه بعد از هر گوشه اي كه نواخته يا خوانده مي شود بايد به اين گوشه (پروانه )فرود بكنيم .برخي از گوشه هاي اين دستگاه كه در رديفهاي رايج آمده عبارتست از: 1-درآمد 2-راست 3-سپهر 4-خسروي 5-پروانه و...

 

 

 

 

 

 

 

نظرات شما عزیزان: